W literaturze pedagogicznej stosowane są terminy ,, zabawa” i ,, gra” w procesie nauczania. Niekiedy traktuje się je jako synonimy, niekiedy zaś przeciwstawnie. Różnica między grą i zabawą nie jest zbyt wyraźna, czego dowodem jest brak rozróżnienia tych pojęć w niektórych językach, np. francuskim (jeu), niemieckim (Spiel). W języku polskim, podobnie jak w angielskim, występuje rozróżnienie między ,, zabawą” (play) a ,,grą”(game).
Zabawa to działalność spontaniczna i dobrowolna, której nie towarzyszą inne cele niż zadowolenie. Jest ona obok pracy i nauki trzecim podstawowym rodzajem działalności ludzkiej. Zabawa jest główną formą aktywności dzieci, natomiast dorośli i młodzież zajmują się nią głównie w czasie wolnym od nauki lub pracy.
Istnieje wiele różnych teorii zabaw. Jedna z wcześniejszych traktuje zabawę jako przejaw potrzeby samo wyrażenia się dziecka. Były również teorie, według których zabawa jest : formą wykonywania różnych zajęć, ,, wyładowania” nadmiaru energii, przygotowaniem do dorosłego życia oraz do pracy.
Zgodnie ze współczesnymi poglądami, zabawa może pełnić wszystkie wyżej wymienione funkcje. Umożliwiając zaspokojenie indywidualnych potrzeb i zainteresowań, zabawa ułatwia dziecku jednocześnie wchodzenie w życie społeczne, poznawanie rzeczywistości i dostosowanie jej do własnych potrzeb.
Słownik pedagogiczny Okonia podaje najczęściej stosowany w literaturze podział zabaw na : zabawy tematyczne, konstrukcyjne, ruchowe oraz dydaktyczne.
Zabawa tematyczna jest twórczą zabawą w odgrywaniu ról. Umożliwia ona dzieciom fikcyjne spełnianie różnorodnych funkcji. Zrealizowanie przyjętej roli staje się dla dzieci osiągnięciem celu wywołującym zadowolenie. Zabawy te szczególnie absorbują w wieku przedszkolnym.
Zabawa konstrukcyjna polega na budowaniu różnych obiektów (z klocków lub innych elementów) bądź na rozbieraniu i ponownym składaniu różnych przedmiotów. Zabawy konstrukcyjne doprowadzane do końca przyzwyczajają dzieci do cierpliwego wykonywania zadań, przygotowując je w ten sposób do pracy.
Zabawa ruchowa wymaga od uczestników częstych zmian miejsca, stosowanie do obowiązujących w niej reguł. Rozwija ona funkcje motoryczne dzieci i młodzieży oraz wdraża do przestrzegania obowiązujących reguł.
Zabawa dydaktyczna jest to zabawa według opracowanego przez dorosłych wzoru. Z reguły prowadzi ona do rozwiązania jakiegoś założonego w niej zadania.
Gra jest to zabawa ujęta w określone reguły. W słowniku Gibbsa, poświęconym wszelkiego rodzaju grom, modelom i symulacjom, gra zdefiniowana została jako ,, działalność prowadzona przez współpracujących lub konkurujących decydentów starających się osiągnąć swoje cele w ramach określonych reguł”. Podobnie szeroko ujmują definicję gry Maidment i Bronstein, dla których jest to ,, aktywność obejmująca interakcje między jednostkami lub grupami, dążącymi do realizacji określonych celów. Środki, służące osiąganiu tych celów, wyznaczone są przez reguły gry.
Gry i zabawy językowe należą do kategorii gier dydaktycznych, dlatego też oba terminy bywają stosowane zamiennie- gry językowe lub zabawy językowe. Gry językowe to takie, które wymagają używania obcego języka, dla osiągnięcia określonego celu. Mogą one przypominać zabawy tematyczne, zawierać elementy zabaw ruchowych lub konstrukcyjnych. Gry językowe nie muszą choć mogą różnić się zasadniczo od innych technik nauczania języka, np. dryli czy różnych ćwiczeń językowych. Jedyną ważną różnicą jest klimat wykonywania danego ćwiczenia. Klimat ten charakteryzuje się brakiem zagrożenia. Niepowodzenie jest wkalkulowane w reguły gry- wszyscy nie mogą wygrać danej partii. Istnieje również możliwość ponownego przeprowadzenia gry a więc odegrania się.
Gry językowe dzielą się na dwie grupy:
- gry mające na celu wdrażanie systemu językowego;
- gry mające na celu rozwijanie sprawności komunikacyjnych.
Zadaniem gier, których celem jest wdrażanie systemu językowego jest wyrobienie umiejętności rozpoznawania i konstruowania wypowiedzi poprawnych pod względem formy. Poprawność ta dotyczyć może składni, pisowni, fonetyki itp. W trakcie gry uczniowie uzyskują punkty za poprawną formę lub tracą za błędną. Gry te mogą mieć postać tradycyjnych ćwiczeń, np. dryli substytucyjnych, transformacyjnych, transformacyjnych luką. Różnią się od nich inną psychologicznie atmosferą – brakiem zagrożenia i , przede wszystkim, chęcią wygrania. Ze względu na konieczność natychmiastowej oceny poprawności każdego posunięcia graczy z reguły wymagają one, aby prowadzącym był nauczyciel.
W grach mających na celu rozwijanie sprawności komunikacyjnych nacisk położony jest nie tyle na poprawność, co na skuteczność. Grający muszą wykazać się umiejętnością słownej wymiany informacji- w formie ustnej lub pisemnej. Motywowani są do tego istnieniem określonej w regułach luki informacyjnej, którą wypełnić mogą jedynie poprzez komunikowanie się z innymi. Chociaż celem tego rodzaju gier nie jest wdrażanie systemu językowego, to i one mają pewien pozytywny wpływ na rozwój formalnej strony znajomości języka. Zakres komunikacji jest najczęściej ograniczony do określonego wycinka wiedzy. Nauczyciel może wcześniej zwrócić uwagę na pewne struktury, które w procesie komunikacji są następnie powtarzane wiele razy. W wypadku dużego zniekształcenia struktury nie dochodzi do porozumienia między komunikującymi się osobami. Język używany w trakcie tych gier jest jednak bardziej urozmaicony i swobodny. Sukces mierzony jest skutecznością porozumienia się – odtworzeniem rysunku, uzyskaniem brakujących danych itp.- a nie poprawnością stosowanego języka. W tego rodzaju grach nauczyciel może przyjąć rolę obserwatora i konsultanta.
Gry językowe mogą pełnić istotną funkcję organizacyjną ,gdyż pozwalają lepiej zaplanować czas ucznia i nauczyciela. W trakcie gry wszyscy uczniowie są aktywni. Ich działania są wyznaczone i kontrolowane przez reguły gry. W tradycyjnych działaniach najczęściej jedna osoba jest aktywna w danym momencie. Gry umożliwiają wprowadzenie urozmaiconych interakcji, w których uczniowie rywalizują ze sobą, współpracują w grupie, jednocześnie rywalizując z inną, pracują w parach. Pozwala to uczniom poznać się lepiej, przejąć odpowiedzialność za własne poczynania. Praca w grupach jest formą współpracy, szczególnie ważną dla uczniów nieśmiałych, którzy przeważnie są mało aktywni w sytuacji nauczania frontalnego. Zdominowani są wtedy przez ekstrawertyków. Niekiedy też wyjaśnienie przez rówieśników niezrozumiałych problemów bywa efektywniejsze niż przez nauczyciela.
Nauczyciel nie zawsze musi kontrolować cały przebieg gry; czasami może ocenić jedynie jej wynik końcowy. W grze jako zajęciu o zamkniętej strukturze, strukturze której początek i koniec są ściśle określone, wyraźnie widać, kiedy uczestnicy zbliżają się do końca rozgrywek. Uzyskany w ten sposób czas wolny od kontroli nauczyciel może efektywniej wykorzystać na inne niezbędne działania, jak np. sprawdzenie obecności, pracę wyrównawczą z jednym uczniem lub grupą, kontrolę zadania domowego, szybkie poprawienie kartkówki
W celu natychmiastowego poinformowania uczniów o wynikach.
Inną ważną funkcją, którą pełnią gry na lekcji języka obcego jest funkcja motywująca. Wykonywanie konwencjonalnych zadań pedagogicznych rzadko wynika z osobistych potrzeb uczniów, najczęściej zależy od motywacji zewnętrznej ( np. stopni, nagród). Dlatego też ważny jest sposób wyznaczania zadań. Niezbędne jest wywołanie określonych potrzeb, aby zadanie narzucone a konieczne wykonać bez poczucia przymusu. Nie jest to łatwe, na co wskazują badania nad efektywnością nauczania języków obcych. Nawet uczniowie początkowo motywowani do nauki danego języka nie wykonują narzuconych im zadań, jeżeli uważają je za narzucone lub mało efektywne. Nie ulega wątpliwości, że łatwiej przyjdzie uczniom zaakceptować zadania wynikające z przeprowadzania gry chociażby dlatego, że nie jest to działanie stereotypowe. Jest ono zgodne z naturalnymi skłonnościami młodych ludzi do zabawy i rozrywki.
W literaturze psychologicznej powtarza się często, że nic nie jest tak skuteczne jak sukces. Jest to jeden z czynników, który w największym stopniu wykształca, utrzymuje i wspiera motywację. Uczący się chętnie przykłada się do pracy, gdy rodzi się w nim poczucie własnej wartości i gdy dostrzega spełnienie swych nadziei. Gry umożliwiają uczniom osiągnięcie sukcesu.
Udział w grach wyzwala pozytywny stosunek uczniów do gry jako elementu lekcji, który w konsekwencji regularnego stosowania może być utożsamiany z sytuacją nauczania języka obcego w ogóle. Wynik działań będących celem gry jest natychmiastowy, stąd i potrzeba nauczenia się reguł gry staje się oczywista.
Nie mniej ważna jest funkcja dydaktyczna, jaką mogą pełnić gry językowe. Dzięki temu, że aktywizują wszystkich grających, gry umożliwiają im wszechstronny rozwój, pozwalają wykształcić rozliczne sprawności językowe, intelektualne, taktyczne, mnemotechniczne itp. A co najważniejsze, grający są zainteresowani w doskonaleniu tych sprawności, ponieważ są one niezbędne do rozgrywania gier. Powtarzając rozgrywki, doprowadza się do doskonalenia sprawności.
Zarówno dla nauczyciela, jak i dla ucznia gry mogą pełnić funkcję poznawczą. Obiektem poznania dla nauczyciela jest sam uczeń, jego osobowość, zdolności, osiągnięcia, a także braki. Gry pozwalają też nauczycielowi na zaobserwowanie u uczniów predyspozycji do kierowania zespołem. Gry dydaktyczne mogą więc stać się narzędziem pogłębiającym trafność i rzetelność sądów o uczniu, co pozwala różnicować oddziaływania pedagogiczne. Może to przesądzić o efektywności całego procesu kształcenia.
Uczeń z kolei poznaje różne gry, sposoby rozwiązywania różnych problemów, lepiej poznaje język, a niekiedy też kulturę danego kręgu językowego. Ma też okazję poznać swoje możliwości porozumiewania się w języku obcym.
Gry językowe, jak wszystkie gry dydaktyczne, mogą kształtować normy postępowania, pozwalające nauczycielowi na skuteczniejsze wypełnianie funkcji wychowawczej. Gry, stwarzając okazję do oceny działania uczniów zarówno pod względem skuteczności, jak i zachowania, pozwalają nauczycielowi na wychowawcze oddziaływanie. Jest to więc strategia, która umożliwia uczniom wyrobienie sobie systemu wartości. Uczestnictwo w grze wymagające wiedzy, sprawności, umiejętności wchodzenia w kontakt z innymi ( np. przy grach symulacyjnych)- kształtuje normy postępowania.
Zawarte w regułach gier zasady postępowania uczą odpowiedniego zachowania się w określonej sytuacji. Sytuacja problemowa, którą stwarza gra, dopinguje do poszukiwania różnych rozwiązań, wykształcając w uczniach aktywny stosunek do stawianych im zadań.
Gra jako swobodniejsza forma kształcenia stwarza więcej okazji do zróżnicowanych interakcji między wszystkimi uczestnikami procesu dydaktycznego niż tradycyjne strategie. Ze względu na czynnik emocjonalny, immanentnie związany z sytuacją gry, w trakcie interakcji wyraźniej wystąpić mogą różnego rodzaju zachowania- pozytywne ( np. koleżeńskość, lojalność, umiejętność godzenia się z przegraną, przestrzeganie reguł gry), jak i negatywne (np. oszukiwanie, wyśmiewanie się z przegranej drużyny, obrażanie się, gdy samemu się przegrało). Daje to nauczycielowi okazję do natychmiastowego ustosunkowania się do zaistniałej sytuacji. Nauczyciel może pochwałą nagrodzić właściwe postępowanie ( np. dobrą współpracę drużyny, pogodzenie się z przegraną ), tym samym umacniając uczniów w przekonaniu, że zachowali się właściwie.
Opracowała: mgr Katarzyna Kowalczyk